Książka H. Heney 'In a Dark Glass'
prof. J. Zubrzycki

w czasopiśmie Historical Studies - Australia and New Zealand
Vol. 11, No. 41 / 1963 University of Melbourne

 

Recenzja książki H. Heney

W1937 roku Miss Heney otrzymała tytuł magistra na University of Sydney za dysertację zatytułowaną „Paweł E. Strzelecki - Australian Explorer: 1797-1873”.

Blisko dwadzieścia pięć lat później opublikowała książkę „In a Dark Glass”, rzekomo autentyczną biografię Polaka, który opuścił kraj mając 28 lat, a zmarł w Londynie pół wieku później, jako Sir Paul Edmund Strzelecki, K.C.M.C, C.B., F.R.S., F.R.C.S., D.C.L. (OXON.).

Rozprawa naukowa i książka, to oczywiście dwie zupełnie różne prace pisarskie.
Lecz różnica polega nie tylko na objętości i zakresie; jest tu uderzająca rozbieżność w nastawieniu pisarki do postaci polskiego badacza. Praca magisterska z 1937 roku, napisana została świeżo po jej pobycie w Polsce, podczas którego miała ona dostęp do podstawowych dokumentów dotyczących Strzeleckiego.

Miss Heney określa go jako:
…człowieka, który nie zatrzymał dla siebie ani piędzi niczyjej ziemi z olbrzymich obszarów przez niego przebytych, ani jednego kamienia, oprócz próbek z terytoriów badanych i musiał się zadowolić jedyną zapłatą, jaką kiedykolwiek otrzymał – uznaniem.
…Jako Polaka z okresu zaborów, nie można określić go dwoma znacznymi mianami jak Mickiewicza w słynnym epitafium, nie był ani żołnierzem, ani poetą, był w rezultacie wygnańcem.
…Nie mógłby znależć się w gronie wybitnych Polaków, ale na szczęście zdobył zaszczytne miano badacza, uczonego i filantropa, a był człowiekiem, który bez przywileju urodzenia, z małymi szansami na sukces, bez rekomendacji oprócz własnych, w obcym kraju stworzył dla siebie miejsce w życiu społecznym i historii tego kraju, a także zapisał się na mapie kontynentu nadając własne nazwy”.

W swojej dysertacji Miss Heney podkreśla wkład Strzeleckiego do badał w południowo-wschodniej części Australii, szczególnie w Gippsland i jego udział w odkryciu i eksploatacji złota i innych minerałów.

Dwadzieścia pięć lat później Miss Heney przeczy sobie i usiłuje nam wmówić co napisał jeden z jej recenzentów, że „Strzelecki tworzył kłamstwa i żył w kłamstwie”, że nie dokonał niczego wartościowego podczas czterech lat pobytu w Australii, że odegrał tylko marginalną rolę w odkryciu złota i innych minerałów i że za swoje osiągnięcia chciał podstępnie uzyskać niezasłużone uznanie.

Kontrast w potraktowaniu historycznej postaci przez tego samego autora piszącego w dwóch różnych okresach czasu jest niesłychanie zdumiewający. Jeszcze bardziej jest zdumiewające, o czym łatwo się przekonać że Miss Heney pisząc „In a Dark Glass”, miała do dyspozycji te same źródła i dokumenty, z których korzystała pracując nad magisterium, a też że dwóch innych biografów Strzeleckiego, którzy mieli dostęp do tych samych źródeł (Geoffrey' Rawson i Wacław Słabczyńki) jednomyślnie doszli do wniosków diametralnie sprzecznych z wnioskami autorki „In a Dark Glass”.

Jak można wytłumaczyć brak szacunku wytrawnego autora do znanej postaci historycznej?

Można by to spróbować tłumaczyć określeniem, jakiego użył P. R. Stephensen w niedawno wygłoszonej prelekcji na forum Commonwealth Literary Fund jako „nastawienie kolonialne” literatury australijskiej do podkreślania znaczenia badań rodowitych Australijczyków, poprzez umniejszanie zasług cudzoziemców, jakim był też Strzelecki.
W opinii recenzenta Miss Heney nie skoncentrowała się na Strzeleckim jako na badaczu lecz jako na człowieku. Ton książki wskazuje, że autorka zdecydowała się przedstawić portret Strzeleckiego w „krzywym zwierciadle”.
W to negatywne podejście włączone jest nawet wypaczanie dokumentów jak np. w przypadku odkrycia Gippsland przez Strzeleckiego.

Miss Heney zarzuca Strzeleckiemu, że w raporcie do Izby Gmin (House of Commons Papers, 1841, Vol. 17) przedstawia siebie jako jedynego odkrywcę Gippsland, i że za krótko wspomina pierwszych założycieli farm hodowlanych Macalistera i Buckleya - mimo że w oryginalnym raporcie jest stwierdzenie: „stacje hodowlane pp. Macalistera i Buckleya - pierwszych pionierów Gippsland”.
Cytat ten dowodzi, że Strzelecki złożył hołd „pierwszym pionierom”, chociaż oni nie opracowali map i nie przekazali deskrypcji naukowej tych terenów.
Miss Heney zniekształciła zdanie z raportu Strzeleckiego i pominęła cytat „pierwsi pionierzy Gippsland”.
Jej podejście do udziału Strzeleckiego w odkryciu złota w Australii (strony 188 i 197) jest dokładnie takie samo.

Wiedza autorki o historii Polski jest powierzchowna.

Pisząc o Powstaniu Kościuszkowskim (1794) lokuje je po trzecim rozbiorze Polski (1795). Brzmi to jak stwierdzenie, że Trafalgar był po Waterloo.
Na stronie 12 Miss Heney pisze, że wielkie Księstwo Poznańskie miało swoją armię co jest nieprawdą.
Wcześniej opowiada, że brat arcybiskupa Jana Strzeleckiego był wysłany przez króla Kazimierza „na Węgry, aby negocjować dyskretny temat, który umożliwić wyniesienie księżniczki Jadwigi na tron Polski” (strona 5).
W tym wypadku brak znajomości historii polskiej Miss Heney jest kompromitujący, gdyż w tym czasie Jadwiga nie żyła od 25 lat, a misją arcybiskupa Strzeleckiego, było osadzenie na tronie węgierskim polskiego księcia.

Przykłady takich nieścisłości można mnożyć.

Jedyną osobą, która wyszła obronną ręką z tej biografii jest Adyna Turno, córka polskiego szlachcica, którą Strzelecki próbował porwać. Miss Heney wyraźnie nie może zapomnieć Strzeleckiemu tego porwania i tego, że przez czterdzieści lat korespondował z kobietą, której rzekomo był oddany.
„W przeciwieństwie do niego [Strzeleckiego] jej twarz [Adyny] była w zasadzie sympatyczna”, pisze Miss Heney (s. 207).

Aby utrwalić ten kontrast, nie tylko przedstawiła go w krzywym zwierciadle; portret Strzeleckiego, który umieściła na obwolucie i stronie tytułowej nie przypomina żadnego z rzeczywistych portretów badacza.
Bohater Miss Heney ma twarz małpią, głupawą i raczej złą. Wygląda na to, że oryginalna podobizna Strzeleckiego, wycięta z książki Słabczyńskiego, została podrobiona przy pomocy ołówka na karykaturę sfotografowana w lustrze, zaopatrzona w podpis Strzeleckiego i taka podana czytelnikom dla wzmocnienia głównego argumentu książki.

W skrócie: Miss Heney wyrządziła wielką szkodę australijskiej historiografii, wydawcom i sponsorom.

J. ZUBRZYCKI
Australian National University.
In a Dark Glass. The Story of Paul Edmund Strzelecki. By H. M. E. Heney. Angus and Robertson, Sydney, 1961. Pp. xvi + 255. ilust - 45

Z j. angielskiego przełożył: Witold Łukasiak