A Song in the Desert …
nowy mit o Strzeleckim ?

W 125 rocznicę śmierci

Witold Łukasiak

Ostatnio ukazała się starannie wydana książka Reginalda Murray'a Williamsa „A Song in the Desert” (Angus & Robertson, Australia 1998).
(…)

Australijski out-back lat dwudziestych widziany oczami Williamsa zadziwia i intryguje. To ładnie ze strony autora, że w rozdziale „Explorers” pamiętał o Sir Pawle Edmundzie de Strzeleckim, ale pisząc o polskim badaczu -
„ … who wandered the same deserts and was heard from no more …
I have met old bushman who claimed to have found the Strzelecki death camp… ”
- popełnia jedną wielką pomyłkę.

Monsieur le Comte Traliski, jak donosiła Sydney Gazette, przybył do Australii 27 kwietnia 1839 roku na pokładzie francuskiego barku „Justine”. Po czterech latach Australian Chroncle i Sydney Morning Herald poinformowały, że Count Streleski opuścił kolonię 22 kwietnia 1843 roku na pokładzie barku „Anna Robertson”.
W tym okresie Sir Paweł Edmund de Strzelecki dokonał wiele dla Australii, przewędrował 11 tysięcy kilometrów z plecakiem zawierającym ciężkie instrumenty pomiarowe, ale do wnętrza kontynentu nie dotarł. Uczynił to dopiero w 1860 roku John McDouall Stuart, który na cześć polskiego odkrywcy nadał nazwę Mount Strzelecki najwyższej górze w paśmie wzgórz Crawford Range, położonym na północ od Alice Spring.

Kapitan Charles Sturt, zwany „ojcem australijskich odkrywców”, dla uhonorowania Polaka nazwał Strzelecki Creek odkrytą przez siebie w 1845 roku okresową rzekę łączącą Cooper Creek z jeziorem Blanche.
Od nazwy tej rzeki nadano innym miejscom imię naszego badacza: Strzelecki Track, Strzelecki Desert, Strzelecki Regional Reserve (dwa razy), Strzelecki Crossing, Strzelecki Hill, Strzelecki Oil Well. Było też na pustyni kino zwane „Strzelecki Odeon” dla pracowników „Strzelecki Maintenance Gang”.
Określenie tego regionu jako „Strzelecki Country”, o obszarze większym niż powierzchnia Polski, można znależć w monografii pt: „The Strzelecki Track. Lifeline to the Corner Country ” (Department of Road Transport, Australia 1996), napisanej przez Petera i June Donovan.

Prawdopodobnie te nazwy zmyliły autora A Song in the Desert.
Strzelecki nie badał pustyń Australii centralnej. I ani on sam, ani słuch o nim nie zaginął jak sugeruje R. M. Williams. Wręcz przeciwnie, po powrocie do Anglii stał się sławny. Wydał wysoko cenione dzieło „Physical Description of New South Wales and Van Diemen's Land.”

W czasie wielkiego głodu i epidemii w Irlandii stał na czele Komitetu Opieki w latach 1847-1849. Uratowano wtedy od śmierci blisko milion ludzi. Za osiągnięcia naukowe i za działalność humanitarną był uhonorowany najwyższymi odznaczeniami brytyjskimi, doktoratem honorowym i przynależnością do ekskluzywnych towarzystw naukowych.

Sir Paweł Edmund de Strzelecki zmarł 6 października 1873 roku
(…)
w domu mieszczącym się w elitarnej dzielnicy Londynu, w obecności służącego, który ten fakt odnotował. Wygląda na to, że życie prowadził na wysokiej stopie, skoro mógł lordowi Hankey przekazać w testamencie jednego z koni wierzchowych. Pozostałe konie, powozy i cały majątek przypadły nieznanemu bliżej urzędnikowi bankowemu, który prowadził sprawy finansowe Strzeleckiego. Zachodzi podejrzenie, że testament został sfałszowany lub wymuszony. Kontrowersyjna sprawa głównego spadkobiercy nie została dotychczas wyjaśniona.

Strzeleckiego pochowano na cmentarzu Kensal Green w Londynie. Na kamiennym nagrobku, który uznano za obskurny, wyryto lapidarny napis: „Paul Edmund de Strzelecki, died October 6, 1873”.
Podczas II wojny światowej niemiecka bomba spadła w pobliżu grobu i odłamki uszkodziły płytę nagrobną. Wkrótce jednak została naprawiona.

Z okazji 70 rocznicy śmierci tego wybitnego Polaka (1943), przedstawiciele Australii i Polski odsłonili ufundowany przez rządy obu państw nowy, prosty nagrobek.

Na marmurowej płycie wygrawerowano godła Polski i Australii oraz inskrypcję:

„Sir Paul Edmund Strzelecki
C.B, K.C.M.G, F.R.C.S
1796 - 1873.
Explorer Scientist & Philanthropist.

Surveyed and gave the name of Kosciuszko to the highest peak of the Australian Alps 1840.
His grave was restored by a Committee sponsored by
the Australian and the Polish Governments. A.D.1943”.

Przy okazji pominięto (celowo lub przez niedbalstwo):

• partykułę „de”
• DCL - doktorat honorowy nadany mu przez Uniwersytet w Oxfordzie
• F.R.S - członkostwo Królewskiego Towarzystwa w Londynie (odpowiednik Akademii Francuskiej)

oraz wyryto błędną datę urodzin.

Interesujące, jaki los spotkał tę płytę po przeniesieniu prochów Strzeleckiego do Polski w roku ubiegłym. Trumna spoczęła w poznańskiej Krypcie Zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu św. Wojciecha.
(…)
Sir Paweł Edmund de Strzelecki wrócił do kraju. Wątpliwe jednak, czy rzeczywiście tego pragnął. W testamencie jasno wyraził swoją wolę która od początku nie została należycie uszanowana, co w przypadku ludzi wybitnych, a jednocześnie skromnych, nie jest wyjątkiem.

„Ja, Paweł Edmund de Strzelecki, zamieszkały pod nr 23 Saville Row w Londynie, w swojej ostatniej woli i testamencie ustanawiam, co następuje …
Po szóste …
Koszty mojego pogrzebu winny być zredukowane do minimum i w żadnym wypadku nie powinien być wystawiony pomnik lub nagrobek albo jakikolwiek inny znak chrześcijański czy pogański z moim nazwiskiem dla oznaczenia mego ostatniego spoczynku.
Wobec śmierci, która jest zapomnieniem i czas dla niej nie istnieje, grób pokryty kawałkiem murawy, nieznany nikomu, jest odpowiedni i najbardziej wskazany”
(tłum. Autora).

Polish Kurier Nr 132-133, Perth WA, grudzień 1998